HÀNG CÔ CẬU
Về các vị thần thuộc tầng lớp hàng Cô, hàng Cậu, các tài liệu rất khó xác định. Những người đi lễ bái, thường lẫn lộn các Cô với các Chầu. Có Chầu đệ nhất, lại có cả Cô đệ nhất v.v… Hàng Cô được gọi tên từ cô Đệ Nhất (cô Cả) đến cô thứ 12 đều là các thị nữ của Thánh Mẫu và các Chầu. Tuy nhiên, khi giáng đồng, các Cô có thể hóa thân vào các vai trò khác nhau của Tứ phủ. Có hẳn một bài Văn Chầu kể về 12 cô:
- Cô Đệ Nhất: là thị nữ của Mẫu Thượng Thiên, ăn mặc rất đẹp.
- Cô Đôi: là thị nữ của Mẫu Thượng Ngàn, giáng đồng với hai bông hoa cài trên mái tóc.
- Cô Bơ (Ba): thuộc Thủy phủ, rất nổi tiếng, giáng đồng mặc y phục màu trắng, thắt lưng hồng, múa điệu chèo đò. Cô chữa bệnh cứu người bằng cách ban nước nóng, nhưng cũng có thể gieo bệnh nếu kẻ nào làm điều bất nghĩa, bất lương.
- Cô thứ Tư: thuộc Chầu Đệ Ngũ nhưng cũng có khi hóa thân với vai trò thị nữ của Mẫu Thượng Ngàn hay Thượng Thiên. Cô thường xuất hiện trong các bữa tiệc.
- Cô Sáu: thuộc phủ Thượng Ngàn, ăn mặc quần áo màu chàm, đeo túi hoa, tóc cài hoa rừng, lưng dắt con dao nhỏ. Cô hay đi hái thuốc chữa bệnh cứu người.
- Các cô Bảy, cô Tám không thấy nói đến
- Cô Chín: là thị nữ của Mẫu Thượng Ngàn, khi giáng đồng cô nói tiếng Mán, tiếng Mường, múa với quạt thêu hoa. Cô trông coi đền Sòng Sơn, một nữ thần rừng, rất linh ứng.
- Không thấy nói đến cô Mười, cô Mười một
- Cô Bé (Cô thứ 12): còn gọi là cô Bé Bắc Lệ, cô Bé Thượng Ngàn, có đền thờ riêng ở Bắc Lệ, giáng đồng với lời văn chúc:
Cô Bé về đồng
Cô chít khăn xanh
Cô bận áo lục
Đôi lẵng lòng thòng
Cô quảy trên vai
Lẵng hoa cô xếp thực tài
Đạp mây đi gió có đôi hồi hài xanh xanh xanh xanh
(Văn Chầu cô Bé)
Các Cô tuy được gọi theo thứ tự như vậy, nhưng tùy theo địa phương, các Cô còn mang tên gắn với từng vùng như: Cô Ba Tây Hồ, Cô Bé Bắc Lệ, Cô Cam Đường, cô Chín Giếng, cô Đồng Mỏ.
***
Các cậu Quận là những người chết trẻ, từ 1-9 tuổi, hiển linh thành các Bé Thánh. Người ta không biết đầy đủ về 10 hay 12 vị thuộc hàng Cậu. Họ là các phụ tá của các ông Hoàng. Thường thì lần lên đồng nào cũng có giá Cậu Bơ (Ba) và Cậu Bé. Đó là những giá đồng có tính cách phóng túng, ngịch ngợm, quần áo sặc sỡ, ngộ nghĩnh, lời nói ngọng nghịu của trẻ con, kèm theo các điệu múa lân hay múa hèo khá sôi nổi.
***
Phải nói rằng, về phần các Cô, các Cậu trong tín ngưỡng Tứ phủ là phức tạp, và khó phân biệt. Trường hợp 12 Cô thì đúng với danh hiệu đã được xác định là Thập Nhị tiên nàng, nhưng ngay ở những bài văn chầu cũng không xác định được. Có bài viết: Khâm sai thập nhị tiên nàng, và kể ra, những nàng Cả, nàng Hai, nàng Ba, nàng Tư, nàng Năm, nàng Sáu, nàng Bảy, nàng Tám, nàng Chín, nàng Mười. Hai cô sau được ghép chung: Mười một, Mười Hai một lòng v.v…
Văn Cô Đệ Nhất (Cô Cả):
Bậc thần nữ phong cô nhan sắc
Vẻ khuynh thành nhất mực trần gian
Hây hây má phấn tựa hương
Mặt hoa đầy đặn trán vuông chữ điền
Vẻ thiên nghiên hình dung tám thước
Gót hài hoa càng bước càng xinh
Đã nên quốc sắc khuynh thành
Mày ngang bán nguyệt rành rành tựa hoa.
Văn cô Đôi Thượng:
Nét đoan trang yểu điệu phi phong
Hây hây da trắng tuyết đông
Tóc rà rà biếc lưng ong dịu dàng
Thoảng mùi hương chân đi nhã nhặn
Mặc áo xiêm chân dận hài hoa
…
Văn cô Cam Đường
Lòng thành thắp một tuần hương
Dâng văn sự tích Cam Đường tiên cô
Quê nhà ở đất xưa Đình Bảng
Dòng nối dòng buôn bán vải tơ
Quản gì nắng sớm chiều mưa
…
Văn cô Bơ Thoải:
Hàn sơn tú khí chung linh
Có cô Bơ Thoải giáng sinh phù đời
Hỡi ai đi ngược về xuôi
Sông bao nhiêu nước ơn người bấy nhiêu
Nhớ xưa tích cũ Lê triều
Có cô Bơ Thoải mĩ miều thanh xuân
Khăng khăng nắm vững cơ trần
Phò Lê diệt Mạc bao lần xông pha
Ba Bôn chốn ấy quê nhà
…
Nhưng bài văn chầu khác lại kể:
Nàng Cả, nàng Hai, nàng Ba
Nàng Đào, nàng Hạnh cùng là nàng Mai.
Rõ ràng là khó hiểu. Cạnh đó ta còn thấy những nàng thị nữ hầu hạ Chúa Liễu, lại được tôn là Chầu Quỳnh, Chầu Quế hoặc có những công chúa như Bạch Hoa, Mai Hoa công chúa… không biết nên xếp vào hệ thống nào.
Các Cậu cũng vậy, đều là những chú bé phụ tá cho các ông Hoàng, song cũng có các phép biến hóa phù trợ. Nhưng hình như các Cậu đã xuất hiện rất ít và mỗi nơi thờ có những cậu khác nhau. Có cậu Quận ở Sòng Sơn, lại có cậu Quận ở Phủ Giày…
TIÊU HUYỀN TREE_________________
Đêm qua sân trước một nhành mai