Quan Lớn Đệ Ngũ là hoàng tử thứ năm con Vua Cha Bát Hải Động Đình (con của trời đất). Ngài có tài trừ tà sát quỷ, bảo hộ nhân gian. Vào thời Trần, Quan Lớn phụng mệnh giáng sinh tại Tranh Xuyên, Huyện Vĩnh Lại, Hồng Châu (Nay là Ninh Giang, Hải Dương). Ngài tuổi trẻ tài cao lập được nhiều chiến công hiển hách, được đức vua cho cai trấn xứ Hồng Châu quê nhà. Thủa bấy giờ có nhiều yêu dâm thủy quái làm trò đồi bại, giở thói tà dâm. Chúng nhớ mối thù sát tộc khi xưa mà trá dạng Quan Lớn cướp vợ của Trịnh thái thú để vu tội cho Ngài. Hàm oan khó giãi bày, Quan Lớn bị đày lên xứ Lạng Sơn chống giặc nơi biên cương để đoái công chuộc tội. Giặc Bắc phương dùng ma thuật bùa chúa khiến đất trời khắc nghiệt, gió tuyết bão bùng. Binh sĩ tự nhiên ốm hàng loạt, lòng quân hoảng loạn khôn cùng. Đúng lúc đó, lũ nịnh thần đem lời sàm tấu rằng Quan Lớn tư thông với giặc phản quốc cầu vinh. Đức Vua không xét rõ thẳng ngay, hạ lệnh ban cho ngài án tử hình. Nể tài đức của Ngài khi xưa mà Đức Vua cho ngài lựa chọn ba vật dụng để thi án: một là thanh long đao, hai là lọ thuốc độc, ba là dải lụa trắng. Thanh long đao dùng để dẹp giặc cứu nước, chém kẻ gian thần phản nghịch. Lọ thuốc độc thường chỉ dùng cho liễu yếu đào tơ. Dải lụa trắng tượng trưng cho lòng thanh bạch, trong sạch của đấng trung thần nên Ngài đã dùng dải lụa trắng để đoạn tuyệt nghiệp trần phàm. Bỗng đâu sấm chớp mưa giông, dải lụa bỗng biến thành đôi long xà thoắt lặn xuống đáy sông. Dòng sông từ đó có tên là sông Kỳ Cùng. Vào thời hậu Lê, có ông Tả đô đốc hán quận công Thân Công Tài lên Lạng sơn nhậm chức. Thấu rõ nỗi oan tình, Tả đô đốc đã dâng sớ minh oan cho Quan Lớn. Ngày nay, Ninh Giang và Kỳ Cùng đều lập đền thờ Quan Lớn Đệ Ngũ. Đặc biệt hội pháo Kỳ Lừa có tục rước kiệu Quan Lớn lên đền Tả Phủ tạ nghĩa với ông Thân Công Tài. Sự tích nêu ở đây được tổng hợp từ nhiều nguồn như: truyện long cung đối tụng (Nguyễn Dữ); sự tích ông dài, ông cụt, sự tích ghi tại bia đền Quan Tuần Ninh Giang, các sự tích lưu truyền dân gian…
ĐỆ NGŨ TÔN QUAN SỰ TÍCH VĂN
Bỉ cách:
Hồng dương rạng vẻ ánh trời Nam
Văn võ lược thao đức vẹn toàn
Đao thiêng ra sức yên bờ cõi
Tích sử lưu truyền phủ Ninh Giang
Oan tình sá kể cùng non nước
Chữ hiếu chữ trung rửa chữ oan
Kỳ Cùng dấu tích ghi thiên cổ
Hiển hách lưu truyền khắp Nam Bang
Miễu cách:
Phủ Hồng Châu - Ninh Giang hiển tích
Xứ Tranh Xuyên, Vĩnh Lại truyền ghi
Cửa đài lồng lộng uy nghi
Long chầu hổ phục kim quy phục hàng
Dẫn tích sử Tôn Quan Đệ Ngũ
Đức Long Hầu thái tử long cung
Uy danh bốn cõi lẫy lừng
Khu tà sát quỷ thần thông đại tài
Loài thủy quái thu giam hồn phách
Lũ sơn yêu trừ thích chằng tha
Uy phong hiển hách gần xa
Vào chầu thủy điện các tòa nội cung
Thụ sắc rồng giáng sinh trần giới
Phủ Hồng Châu, Vĩnh Lại Huyện danh
Thổng cách:
Thiên tư tướng mạo tinh anh
Tuổi thời niên thiếu ghi danh tướng tài
Quyết vì đời ra tay giúp sức
Chí anh hùng hun đúc bấy lâu
Chiến công lừng lẫy hàng đầu
Vua phong hiền tướng Hồng Châu cầm quyền
Ninh Giang phủ định yên xã tắc
Hộ muôn dân ra sức dựng xây
Quế lan oanh yến sum vầy
Dân khang vật thịnh tháng ngày bình an
Phú bình:
Có đâu ngờ dây oan buộc trói
Mắc nợ đời phải tội gió trăng
Cương thường ghi nhớ lòng hằng
Gương trong nào phải bị giăng bụi mờ
Chữ thiên cơ trời xanh đã tính
Đức hóa nhi đã định chữ oan
Yêu ma thủy quái tà gian
Thù xưa vay trả lại càng tác yêu
Mới đặt điều vu oan oán kết
Trá hiện Người làm chuyện bất lương
Trắng đen đảo lộn khôn lường
Ai hay đạo lý cương thường đảo điên
Sự oan khiên khó bày cho tỏ
Chữ hiếu trung thiên cổ sáng soi
Biết cùng ai tỏ khúc nôi
Tội danh cưỡng đoạt hại người nữ nhi
Phú nói:
Lệnh cửu trùng truyền đi kịp khắc
Đày biên cương trấn đất Lạng Sơn
Rằng cho đoái tội chuộc công
Nào đâu nên cảnh cùng thông ai tường
Giặc Bắc Phương bùa tà dụng chú
Khiến đất trời phong vũ đảo điên
Sương tàn gió độc triền miên
Lòng quân nao núng chỉ hiềm tấc gang
Lũ nịnh thần tham quan phản nghịch
Tấu lời xằng tà tích vu oan
Đức Vua chẳng tỏ ngay gian
Tư thông với giặc nỗi oan động trời
Dọc cách:
Vầng nhật luân sáng soi khúc trực
Ánh nguyệt minh rõ thực thẳng ngay
Thâm oan khó kể dãi bày
Sự tình nào thấu đất dày trời cao
Vòng sinh tử thời nao vương vấn
Bỗng nổi đâu gió giật mưa sa
Hiển linh đôi bóng long xà
Nghiệp trần đã đoạn thoắt đà về tiên
Kiều dương:
Kỳ Cùng Giang lập đền phụng sự
Đức tôn thần đệ ngũ Vương Quan
Kỳ Cùng vằng vặc trăng vàng
Anh hùng há chịu tiếng oan đời đời
Gương đức nghĩa sáng ngời rạng rỡ
Lớp bụi mờ sao khuất kim quang
Lê triều Tả phủ tôn quan
Uy danh đô đốc Lạng Giang cầm quyền
Thấy rõ sự trắng đen minh bạch
Tấu bệ rồng rửa sạch niềm oan
Tâu rằng Đệ Ngũ Tôn Quan
Lòng trung luôn giữ lấy làm trước tiên
Lạng Sơn xứ một niềm đồng nhất
Khắp chúng dân đồng thuận kính tâu
Oan khiên rửa sạch lầu lầu
Kỳ Cùng hiển hách Hồng Châu lẫy lừng
Dồn cách:
Đấng anh hùng phò nguy hộ quốc
Bảo an dân giúp nước nhiều phen
Danh thơm Nam Bắc lưu truyền
Sắc phong thượng đẳng lập đền khói nhang
Đất Ninh Giang tòa vàng phụng sự
Chốn Kỳ Cùng thiên cổ vị nhân
Chữ rằng Thánh giáng lưu ân
Tôn Quan lưu phúc thiên xuân thọ trường
SƯU TẦM